Саха сиригэр XVI үйэҕэ саха норуота тэнийиитин туһунан роман буолар. Бастатан туран, манна Саха сирин хотугулуу арҕаатыгар ити кэмҥэ араас омуктар олохсуйбут кэмнэригэр, кыра – кыра биис уустарынан тарҕанан сылдьар тоҥ биистэр, тигиилээх сирэйдээх дьирикинэйдэр, майааттар, онтон да атыттар тарҕанан олорор сирдэригэр, ордук элбэх ахсааннаахтарынан уонна сэрииһиттэринэн биллибит киэҥ сири тайаан олороочуларынан туматтар буолбуттар эбит.
Роман төрүөттээһининэн буолбут “Туманнаах түбэҕэ” диэн түһүмэххэ тоҥ биистэр хоһууннара Маҥан Мэкчэ тумат омуктар хоһууннарын Үрэни өлөрөн барар. Муус Кудулу тыына биллэр Улуу Маҕан Дуолга сиппит эттээх – сииннээх, туматтарга үтүө хоһуун буолуох көрүҥнээх, Даҕанча саас туут хайыһарынан буур тайаҕы сатабыллаахтык бултаан эһэтигэр Бакамдаҕа кэлбитигэр, кырдьаҕас киһи сиэнигэр өссө биир тургутугу бэлэмнээн олорор. Ол курдук, Даҕанча арҕахха сытар хагдаҥ эһэни бултаабытын кэннэ, эдэр киһи ситтэҕинэ – хоттоҕуна, туматтар тумус туттар хоһууннара буолуон сибикилээн, уонна бу сиргэ дойдуга аны туматтар сайдар – чэчириир дьылҕалара суоҕун сабаҕалаан, оҕоннор сиэнин Бэрдьигэстээх Дьэбэҥдэтигэр, онно түөлбэлээн олорор туматтарга тиийэригэр сорудахтаан суолун ыйан ыытар.
Ньырбачаан аҕата Мэкчэ хоһуун сааһыран уһун сырыылары да кыайбат, күүстээх тэбиилээх ох сааны да эрэбиллик туттара мөлтөөбүтүн билинэн, бу түөрт уонча тордохтоох тоҥ биистэр уустарын уолугар Өрөгөчөйгө туттарар. Уола, эдэр киһи, аҕатын суолунан өс – сааһы ситиһии, хааннаах суолуттан туораан, атыннык дьаһанар санаалаах. Сир дойду киэҥ, онон хардарыта дьон сүтэрсиилээх суолтан туораан атыннык дьаһанар санаалардаах. Ол олордохторуна биир түүн туматтар кэлэн хааннаах кыргыһыы кэмигэр кини балтытыгар Ньырбачааҥҥа бу сиртэн куотан, кини туос тыытынан сүүрүгү батыһа устан саргылаах сахаларга тиийэригэр сүбэлээн суолун ыйан биэрэр. Кыыс убайын сүбэтин ылынан, Өрөгөчөй бэйэтиттэн араарбакка илдьэ сылдьыбыт саха быһаҕын куруттан сүөрэн ылан сындылҕаннаах айаҥҥа турунар.
Туоҕа Баатыр дьоно Тыгын Дархан кинилэри кырыылыы көрөрүттэн үтүрүйтэрэн былыр Хара Түмэн эмиэ сир көрдүү кэлэ сылдьан дьоллоох дойду буолуохтааҕын сабаҕалаан Сыа Бүлүү, Бүтэй Бүлүү диэбит сирин булан Улуу Сыһыыны сөбүлээн олохсуйаары оҥостоллор. Ону баара манна эрдэ кэлбитин быһыытынан бу сири дойдуну мин бас билэбин диир санаалаах Чоргул Тиэргэн Туоҕа Баатырга кэлэн, кинилэри үүртэлиир. Онтон кэпсэтии быһыытынан аны үс хонугунан Соллоҥноох ох дьолуота биллин диэн кэпсэтэллэр. Болдьоспут кэмнэригэр икки үөс сиртэн сылдьар баһылыктар көрсүһүүлэригэр Чоргул Тиэргэн этиитинэн ыкса ыаллыы, чугас доҕордуу буолар биир санааҕа кэлэллэр. Ол кэннэ аны Улуу сыһыы олохтоохторугар Туоҕа Бэргэн үөс сиргэ сылдьан истэн эрэ билэр Бүлүү түгэҕэр сылдьар көнүл Боотурдар буулууллар. Ол көҥүл дьон бу эргиҥҥэ туматтар, дьирикинэйдэр, тоҥ биистэр, хоролор күндээгирдэр, чаабыгырдар диэн биистэр баалларын биллэрэллэр уонна бэйэ дьонугар күүс – көмө буолуох буолан эрэннэрэллэр. Онон саҥа сиргэ олохтоохтук оҥосто иликкэ, итинниктэри кытта өстөһүөхтээҕэр, эйэлээх буолбут быдан ордугун быһаараллар.
Даҕанча Туманнаах Түбэттэн арахсыаҕыттан элбэх үгүс эриирдэри – мускуурдары ааһан ситтэ – хотто. Бэрдьигэстээх Дьэбэҥдэтигэр кэлбитигэр кинини аан бастаан Арчикаан сөбүлүү көрөн бэйэтигэр чугаһатар уонна үс бэлиэлээх боотуру талыы тирээн кэлбитигэр Даҕанчаны кытыннарар. Уол үгүс тургутуулары ааһан маннааҕы туматтарга Үс Бэлиэлээх саҥа хоһуун аатын ылар.
Ньырбачаан убайын тыытынан суос- соҕотоҕун устан, бэрт элбэх күчүмэҕэйдэри ааһан хатырык балаҕаннаах, балыктаан аһаан олорор Хаттыаналаах Мохсоҕо диэн саха оҕонньордоох эмээхсин олохторун таба хааман олордоҕуна, үөс сиртэн сылдьар Тыгын дьоно кинини үтүө дьахтар буолар сибикитин билэн, бэйэлэрин кытта илдьэ бараллар.
Онтон Туймаадаттан кэлбит Туоҕа Баатырдаах кыыдааннаах кыһыны туоруур сатабыллаах буолан, бу саҥа сиргэ бастакы кыһыннарын үчүгэй бэлэмнээх көрсөөрү от оттоон, мас мастаан олордохторуна, күһүҥҥү ый быыһа хараҥа кэмигэр кинилэргэ туматтар саба түспүттэригэр, хата кинилэр уһуктаах дүлүҥнэри туруору кэккэлэтэн күүлэ оҥостон уонна Дагдаҕар Баатыр албаһынан мастан оҥостубут эмэгэттэрэ быыһаабыттара. Ыксаллаах кэмҥэ Чоргул Тиэргэн дьоно көмөҕө кэлэн абыраабыттара. Онон этэҥҥэ бастакы кыһыннарын туораабыттара. Туоҕа Баатыр саҥа сиргэ кэлэн сайын ханна оттуурун, ханна сайылык буолар сирдэри көрүө – истиэ. Кимтэн да тутулуга суох бэйэ баһын билинэр, миэнэ диир сирдээҕэ – уоттааҕа олус да үчүгэйэ.
Туматтар мас күүлэлээх урааҥхайдарга табыллыбатах сырыыларыттан улаханнык эмсэҕэлээбиттэрэ. Кинилэр ордук төгүрүк туйахтаах, кэлим сиэллээх кыылларыттан саллыбыттара. Ол курдук күүстэрэ өһүллэн барбыта. Аны Өксүөннээх Өлөөнү барытын майааттар сабардаабыттарын быһыытынан, кинилэр Улуу Кудулу Далай чэҥ – муус сиксиктэригэр киирэн сиик буолан симэлийбиттэрэ, кырдьаҕастарын умаппыт буруотун курдук бэйэлэрэ эмиэ буруо буолан көппүттэрэ.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова