Биэрэ Дабыыдап. Бүөтүр Оруоһун-Хайыкы: ахтыылар, ыстатыйалар, очеркалар, хоһооннор, кэпсээннэр
Обложка

Биэрэ Дабыыдап. Бүөтүр Оруоһун-Хайыкы: ахтыылар, ыстатыйалар, очеркалар, хоһооннор, кэпсээннэр

Дьокуускай

Медиа-холдинг "Якутия"

2011

183 с.

Краткое содержание

“Биэрэ Дабыыдап, Бүөтүр Оруоһун-Хайыкы” диэн кинигэ Вера Дмитриевна Давыдоваҕа уонна кэргэнигэр Бүөтүр Оруоһуҥҥа анаммыт. Кинигэни Куорсуннаах “Дьол туттарбат сырала” очерката арыйар. В.Д. Давыдова 1901 с. балаҕан ыйын 16 күнүгэр Дьокуускай уокурук Амма солобуодатыгар орто сэниэ ыалга төрөөбүт. Аҕата Миитэрэй оччотооҕу кээмэйинэн үөрэхтээх, суруксут киһи. 1898 с. Таатта сис баайын кыыһын Анна Егоровна Оруоһунаны-Кучуйа Аананы ойох ылбыт. Кучуйа Аана балта Настаайа Өксөкүлээх Өлөксөй маҥнайгы кэргэнэ эбит. Дабыыдаптар Вера, Надя, Люба диэн үс кыыстаналлар.
Кыра кыыһын төрөөн баран ийэлэрэ өлөр. Аҕалара кыргыттарын үөрэттэрээри дьиэ үлэһитинэн үөрэхтээх сыылынайдары тутар. Кыргыттар дьиэтээҕи учууталларынан Людмила Андрониковна Ельцова буолар. Кини Вераны Дьокуускайдааҕы дьахтар гимназиятыгар киллэрэр. Манна Вера элбэххэ үөрэммит, сайдыбыт, аахпыт. Үөрэнэр кэмигэр Афанасьева Татьяна Андреевна диэн эмээхсиҥҥэ тоҕус сыл олорбут. Киниэхэ политсыылынайдар уонна элбэх талааннаах ыччат мустар эбит. Вера Давыдова революция иннигэр Е. Ярославскай, Г.И. Петровскай, С. Орджоникидзе этиилэрин истибит. П. А. Слепцов - Ойуунускайдыын ыкса билсибит, доҕордоспут.
Вера аҕата Дмитрий Васильевич кыргыттара уөрэнэр кэмнэригэр Дьокуускайга көһөн киирбит. 20-с сылларга олус хомолтолоохтук соһуччу өлбүт.
1919 с. гимназия сабыллар, онон Вера дойдутугар тахсан Чөркөөх, Игидэй нэһилиэктэригэр учууталлыыр. Эдэр учууталы үөрэнээччилэрэ олохторун тухары ытыктыыллар. Киниэхэ үөрэммит саха норуотун суруйааччыта Н. Е. Мординов-Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” романыгар Вера Дмитриевнаны аатын да уларыппакка эдэр учуутал кыыс уобараһынан киллэрэн өлбөт үйэлээбит.
Сыл курдугунан Дьокуускайга учуутал техникума аһыллыбытыгар, Вера онно киирэн үөрэммит. Алампа Софроновтаах тэрийбит “Саха омук” культурнай түмсүүлэрин ахтыбыыската буолбут. “Кэскил” диэн айар дьоҕурдаах ыччаты дьарыктыыр түмсүүгэ старостанан талыллан, тэттик хоһооннору суруйан саҕалыыр. Ити курдук Вера кыыс саха дьахталларын лидера буола үүнэр. 1922 с. үөрэҕин бүтэрээт, сэттэ кылаастаах оскуолаларга нуучча, саха тылларын, уруһуй уонна естествознание предметтэрин үөрэтэр.
1924 с. Наркомпросздрав иһинэн тылбаас хамыыһыйата тэриллэр. Онно Вера “Айылҕа үөрэҕин” учебнигын тылбаастыыр, саха тылын үөрэтэр методичкалары, оскуола оҕолорун, үлэһиттэр оскуолаларын программаларын оҥортуур. 1925 с. үс киһиттэн састааптаах букубаар оҥорор хамыыһыйата тэриллэр. Улэ түмүгэр саха оскуолаларыгар үөрэтиллэр букубаардар, үөрэх кинигэлэрэ, брошюралар тахсаллар. Балартан ордук суолталаахтара “Саҥа суол” диэн үөрэх 2,3,4-с сылларын кинигэлэрэ буолбуттар. Манна П.И. Оруоһун уонна В.Д. Давыдова айымньылара хото киирбиттэр.
1926 с. Вера чугас аймаҕар, суруйааччы Петр Иванович Оруоһунҥа эргэ тахсар. Икки оҕоломмуттарыттан уоллара Арамаан икки сааһыгар өлбүт, кыыстара Валерия Дьокуускайга үрдүк үөрэҕи бүтэрэр сылыгар ыараханнык ыалдьан, олоҕун инбэлииттэр интернаттарыгар түмүктээбит. Оттон Петр Иванович Оруоһун-Хайыкы бэйэтэ суруйааччы, поэт, журналист бутуурдаах-таһыырдаах олоҕу олорбут. 1927 с. кэргэнин кытта сыл эрэ курдук олорбуттарын кэннэ, П.И. Оруоһуну Ксенофонтов хамсааһыныгар кыттыгастааххын диэн Соловки арыытыгар хаайыыга ыыталлар. Ити кэмҥэ Вера Дмитриевна учууталлыырын таһынан 1930 с. “Ааҕар кинигэ” диэн үөрэх саҥа кинигэтин таһаарар.
1933 с. ааптарыскай букубаарын бэчээттэтэр, ону таһынан өссө үөрэҕин үрдэтинэр. 1934 с. Вера Дмитриевна Саха сирин уон сэттэ бастыҥ учууталларын ахсааннарыгар киирэн Москва, Ленинград куораттарга экскурсияҕа барар. Онно Вера Н.К. Крупскаяны кытта көрсүһүүгэ сылдьар.
Вера Дмитриевна кэргэнин кытта тоҕус сыл буолан баран биирдэ көрсөллөр. П. Оруоһун хаайыы-сыылка кэнниттэн Бодойбоҕо тиийэн олохсуйар уонна дьиэ кэргэнин ыҥыттарар. Вера Дмитриевна онно тиийэн оскуолаҕа нуучча тылын уонна литературатын учууталынан үлэлии киирэр. Вера Дмитриевна сэрии сылларыгар Бодойбо куоратын Транспорт оскуолатыгар уонна фронт туһугар кыаҕын харыстаабакка үлэлээбит.
1951 с. кинини куорат Оҕо библиотекатыгар сэбиэдиссэйинэн анаабыттар. Онно Вера Дмитриевна оҕолорго араас тэрээһиннэри ыытар, библиотека кинигэлэрин хасааһын хаҥатар. В.Д. Давыдова 1977 с. балаҕан ыйын 17 күнүгэр бу орто дойдуттан букатыннаахтык барбыт. Кыыһын Иркутскайдааҕы психо-неврологическай интернакка ыыппыттара, сотору кэминэн өлбүт. Суруйааччы Е. Слепцова-Куорсуннаах Бодойбоҕо айар экспедицияҕа А.В.Лукин уонна поэт Г.Г.Андросов буолан сылдьыбыттар. Онно сылдьан араас архыыбы хасыһан, дьону көрсөн кэпсэтии түмүгэр Куорсуннаах П.Оруоьун туьунан туох да докумуон кестубэтэҕин тоһоҕолуур.
Бодойбоҕо 1937 с. Сталин ыарахан репрессиялара саҕаламмыттарынан сибээстээн Оруоһун кистэнэ, саһа сатаабыт быһыылаах диэн түмүккэ кэлбиттэр. Бодойбоҕо сылдьан бу айар экспедиция В.Д. Давыдова 110 сааһыгар анаан библиотекаҕа көрсүһүү онорбуттар. Онно урут В.Д. Давыдованы кытта үлэлээн ааспыт доҕотторо кэлэн ахтан-санаан ааспыттар. Бодойбоҕо сырыы түмүгэр В. Д. Давыдова сырдык аата Оҕо библиотекатыгар 2011 сылга балаҕан ыйыгар иҥэриллибит.
Суруйааччы Н.Е.Винокуров-Урсун “Жизнь трудного счастья” диэн Куорсуннаах очеркатын нууччалыы тылбаастаабыта киирбит. Салгыы “По грудь в ледяной воде”диэн нууччалыы тылынан суруллубут ахтыыны Давыдов Юрий Владимирович – геолого-минералогическай наука дуоктара суруйбут. Кини Вера Дмитриевна бииргэ төрөөбүт балтын Любовь Дмитриевна уола. Бу ахтыыга историческай суолталаах хаартыскалары киллэртээбитэ уонна Оруоһуттар төрүттэрин-уустарын, бэйэтин төрөппүттэрин ыарахан дьылҕаларын туһунан сиһилии суруйбута ааҕааччы интэриэһин тардар. Кини эдьиийэ Вера Дмитриевна уонна күтүөтэ Петр Иванович туһунан истиҥник-иһирэхтик саныыр. Күтүөтэ кини аҕатынаан Соловки хаайыытыгар бииргэ сылдьыбыттарын туһунан хаһан да кэпсээбэт, арай биирдэ түөстэригэр дылы муустаах ууга туран таһаҕас сүөккүүллэрин туһунан быктаран аһарбыттаах эбит.
Онтон салгыы Толокнова Н. “Трудное счастье” диэн Вера Дмитриевна туһунан суруйбут очерката Бодойбоҕо “Ленский шахтер” хаһыатыгар бэчээттэммитэ киирбит. Маны таһынан Вера Дмитриевна бэйэтэ суруйан хаалларбыт ахтыыылара кинигэҕэ киирбиттэр. Ол курдук, “Мои встречи с Серго Орджоникидзе” диэн ахтыытыгар төлөннөөх революционеры кытта көрсүһүүлэрин, “Н.К.Крупская – друг молодого поколения” диэн ахтыыга 1934 с. Москваҕа сылдьан Надежда Константиновна дойдугутугар оскуоланы, библиотеканы, үөрэҕи сайыннарыҥ диэн этиитин сүрэҕэр дириҥник иҥэрбитин суруйбут.
Вера Дмитриевна Ойуунускайы кытта Дьокуускайга үөрэнэр кэмнэригэр ыкса доҕордоспуттарын туһунан “Биир дойдулааҕым этэ”диэн ахтыытыгар суруйар. Платон эргиччи талааннааҕын, үчүгэйдик уруһуйдуурун, бэртээхэй араатарын бэлиэтиир. Вера Дмитриевна 1921 с.педагогическай техникум иһинэн үлэлиир айар дьоҕурдаахтар тэрийбит “Кэскил” куруһуок үлэтин отчуотун суруйбута баар. Кинигэҕэ кини айымньылара барыта киирдилэр. Ол курдук, “Саха дьахтарыгар”, “Ыҥырыы”, “Оскуола оҕолоро” уо.д.а. хоһоонноро киирбиттэр. “Саха дьахтарын олоҕо”, “Дьахтар суута”, “Кыра оҕо сылдьар дьиэтэ”уо.д.а. кылгас кэпсээннэригэр сэбиэскэй былаас дьахтарга эр киһини кытта тэҥ быраабы биэрбитин көрдөрөр. Дьахтар үөрэннэҕинэ эрэ уонна сууту-сокуону бииргэ сүрүннэстэҕинэ, олох сөптөөх суолунан сайдыаҕын быһаарар.
Вера Давыдова оҕолорго анаан суруйбут кылгас кэпсээннэрэ, хоһоонноро кинигэҕэ киирбиттэр. Тэттик хоһоонноро нууччалыы тылынан тылбаастаммыттар. Ону тэҥэ букубаарга анаан араас маллары уруһуйдаабыта киирбит.
Вера Давыдоваҕа аналлаах кинигэ бастакы чааһын үлэлээбит сыллара, наҕараадалара, ааптарыскай кинигэлэрэ уонна кини туһунан ыстатыйалар библиографиялара түмүктүүр. “Умнума, доҕоруом” диэн Бүөтүр Оруоһун-Хайыкы айар үлэтин, олоҕун туһунан Е.Слепцова-Куорсуннаах очерката салгыыр. П.И. Оруоһун Таатта улууһун I Игидэй нэһилиэгэр орто бааһынай ыалга 1895 с.сэтинньи 19 күнүгэр төрөөбүт. Аҕата Уйбаан Оруоһун балачча үөрэхтээх киһи, онтон ийэтэ Мария эмиэ үөрэхтээх, сырдык хааннаах дьахтар эбит. Бүөтүр дьоно дьиэлэригэр сыылынай учууталлары тутан оҕолорун үөрэттэрбиттэр. Онтон кини салгыы Баайаҕа училищетын 12 сааһыгар бүтэрбитэ биллэр. 1917 с. земскэй управаҕа суруксутунан үлэлиир, 1919 сылтан Тааттаҕа учууталлаан саҕалыыр. 1921 с. убайа Роман Иванович “Оруоһун сааҕабара” диэн сымыйаҕа балыллан Томскай хаайыытыгар өлбүтүн Бүөтүр ыарыылаахтык ылыммыт. Повстанецтар өрө турууларыгар кыттыһан, кыһыллары утары сэриилэспит. 1922 с. амнистияланарыгар П.А. Слепцов-Ойуунускай улахан өҥөлөөх эбит.
Кини саха аҕыйах үөрэхтээхтэрин хаайтаран туһа тахсыбатын өйдөөн, босхолоноругар көмөлөһөр. Саха сирин Наркомпросздравыгар сахалыы тылынан үөрэнэр кинигэлэри оҥорсууга уонна тылбаасчытынан үлэҕэ ылларар. Бүөтүр Оруоһун талааннаах суруйааччы, поэт быһыытынан 1923 с. биллэн барбыт. Новгородов сахалыы алфавитын бастакынан туттубут дьонтон биирдэстэрэ. 1924 с. республикаҕа тахсар сахалыы бэчээккэ ыстатыйалара, тылбаастара, онтон 1925 с. кэпсээннэрэ, хоһоонноро тахсыталаабыттар.
Бу сылга “Саҥа суол”диэн оҕолорго аналлаах кинигэни кэргэнинээн В.Д. Давыдовалыын уонна чугас аймаҕа Афанасьевтыын оҥорон таһаарбыттар. Манна үксүн кэргэнниилэр бэйэлэрэ айбыт кэпсээннэрэ киирбиттэр. 1927 с. бу автордар таһаарбыт “Саҥа суол” үөрэх үһүс сыла ааҕар кинигэҕэ П.И. Оруоһун кэпсээннэрэ, А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй туһунан суруйбут очеркалара үгүстэрэ кэриэтэ киирбиттэр. Сэбиэскэй былааһы, саҥа олоҕу пропагандалыыр ис хоһоонноох тэттик кэпсээннэрэ түмүллүбүттэр. “Чолбон” сурунаалга бэчээттэммит айымньыларыттан улахан сэҥээриини “Хааттыһыт” поэма, “Ат сүүрүүтэ”,“Үрэх баһын олоҕуттан”, “Ульльаа мэниктэр”ылбыттар. 1927 с. тылбаасчытынан үлэлиир кэмигэр саагыбарга уорбаланан элбэх киһи тутуллубут, олор истэригэр кини эмиэ баар эбит. Буруйа дакаастамматаҕын үрдүнэн биэс сылга Соловки лааҕырыгар ыыппыттар.
Онтон 1932 с. салгыы сыылкаҕа Архангельскай уобалас Мезень куоратыгар олордубуттар. Онно хаайыылаахтар саамай ыарахан үлэҕэ мас уһаарыытыгар үлэлээбиттэр эбит. Бодойбо куоракка этааптанан, дойдутугар төннүбэккэ үргүлдьү онно олохсуйан хаалбыт. Бодойбоҕо “Заготживсырье” тэрилтэтигэр кылаабынай бухгалтерынан үлэлээбит. Кэлин айар үлэтинэн дьарыктамматах курдук эбит.
1954 с. бу дойдуттан ыарахан ыарыыттан туораабыт. 1991 с. реабилитацияламмыт. Кинигэҕэ салгыы Куорсуннаах ыстатыйатын нууччалыы тылбааһа киирбит. Бүөтүр Оруоһун-Хайыкы суруйбут айымньылара урукку орфографиянан кинигэҕэ киирбиттэр. “Ульльаа мэниктэр” кэпсээҥҥэ Боппой уонна Чооруос диэн уончалаах оҕолор тустарынан суруллубут. Оҕолор тураах уйаларын соруйан маһынан быраҕан алдьаппыттар, сиргэ тоҕута түһэрбиттэр. Кыра уол Чооруос тураах оҕолорун син аһынар эбит, оттон убайа Боппой тугу да аһыммат сүрэхтээх оҕо. Туох барыта иэстэбиллээх буоларын курдук Боппой мастан сууллан өр уҥан сыппыт. Онтон дьэ кэмсинэн, ытыы-ытыы инитигэр өйөттөрөн дьиэлии тураахтаабыттар. “Симийэччи” кэпсээнин 1925с. тахсыбыт “Кыым” хаһыакка хайҕаан суруйбуттаахтар эбит.
Бу кэпсээҥҥэ былыр дьон хайдах таҥхалыыра суруллубут. Кинилэр сүллүүкүнү иһиллииллэр, өлбүтэ буолан кубулуна сытан бурдук тардар таас тугу кэпсиирин истиэхтээхтэр эбит. Сырыы аайы ону Микииттэҕэ сүктэрэллэрэ, уол бэйэтэ талбытынан кэпсиир. Ону хараҥа, үөрэҕэ суох дьон олус итэҕэйэллэрэ көстөр. Бүөтүр Оруоһун “Ат сүүрүүтэ” диэн ааттаах икки кэпсээнэ кинигэҕэ баар. Суруйааччы бу кэпсээннэргэ урукку дьон быһыытын-майгытын дириҥник көрдөрөр, ат сүүрүүтүгэр дьон уксан бүтэһик арыыларын, харчыларын сүүйтэрэр кыдьыктаахтарын итэҕэтиилээхтик ойуулуур. “Үрэх баһын олоҕуттан” диэн кэпсээҥҥэ өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кыһалҕалаах олох көстөр.
Ньукуус Добуунап диэн учуутал үрэх баһыгар олохсуйан иһэн кэргэнэ Дьэбдьиэй оҕолоноору өлбүтүн ааптарга кэпсиир. Былыргы олох ыарахана, ас-таҥас суоҕа, биэссэр тиийбэтэ, үөрэх эрэ тэнийдэҕинэ дьон олоҕо тупсуоҕун суруйааччы ойуулуур.“Батталтан таххыбыт” кэпсээҥҥэ Миитирэй диэн уончалаах оҕону төрөппүттэрин иэһигэр Сааба атыыһыт хамначчытынан ылар. Онно сылдьан үлэттэн ордубат, аһаабат-таҥныбат, наар сынньыллан тахсар. Кэпсээн бүтэһигэр сэбиэскэй былаас кэлэн, олох тупсан, Миитирэй бэйэтэ туспа дьиэлээх-уоттаах, толору кэргэннээх, нэһилиэк убаастанар киһитэ буола үүнэр.
Бүөтүр Оруоһун кэпсээннэрин сүрүн темата урукку олоххо баар араас кэмэлдьини көрдөрүү буолар. Ол курдук, “Буоллар буоллун” кэпсээҥҥэ Өндүрэй арыгылаан иирэн ойоҕун, оҕолорун ыал устун ыытар. “Хааттыһыкка” Сөдүөт бэрт аҕыйах сүөһүлээҕиттэн икки ынаҕын хаартыга сүүйтэрэр. “Сэрэбиэдьдьиккэ” Сэрэбиэдьдьит Силипиэн ыалы кэрийэ сылдьан манньаҕа дьону албынныыр. “Отоһут” диэн кэпсээҥҥэ отоһуттар эмтээбитэ буолан дьону өлөрөн да кэбиһэллэрэ баар суол диэн суруйар. Бу олох мөкү көрүҥнэрин төрүөтэ дьон үөрэҕэ суоҕуттан тахсарын суруйааччы бэлиэтиир. Кинигэҕэ А.Е.Кулаковскайга, С.А.Новгородовка, көскө кэлбит сыылынайдарга Э.К.Пекарскайга, В.М. Ионовка аналлаах очеркалар, ыстатыйалар бааллар. Ону тэҥэ суруйааччы хоһоонноро, “Хааттыһыт” поэмата киирбиттэр.
Кинигэ Е.Слепцова-Куорсуннаах “Тостубут куорсун” диэн Бүөтүр Оруоһуҥҥа анаабыт хоһоонунан түмүктэнэр. “ Биэрэ Дабыыдап, Бүөтүр Оруоһун – Хайыкы” диэн кинигэни В.Д. Давыдова 110 сааьыгар анаан суруйааччы Е.В. Слепцова-Куорсуннаах хомуйан оҥорбут. Оҕо суруйааччыта, методист учуутал, сахалыы букубаар ааптара, саха интеллигенциятын инники күөнүгэр турбут В.Д.Давыдова олоҕо, суруйбут айымньылара кинигэ бастакы чааһыгар түмүллүбүттэр. П.И.Оруоьун-Хайыкы туһунан ахтыылар, ыстатыйалар, очеркалар, айымньылар кинигэ иккис чааһыгар киирбиттэр. Репрессия содулугар түбэспит айар дьоҕурдаах, холобур буолар чаҕылхай дьоммут туһунан бу бастакы хомуурунньук буолар.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Саргылана Илларионова СӨ Национальнай библиотеката Оҕо ааҕар киинэ

Биэрэ Дабыыдап. Бүөтүр Оруоһун-Хайыкы : ахтыылар, ыстатыйалар, очеркалар, хоһооннор, кэпсээннэр / [хомуйан оҥордо Е. В. Слепцова- Куорсуннаах]. - Дьокуускай : Медиа-холдинг "Якутия", 2011. - 182, [1] с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Материалы по теме
Вам будет интересно