Араҥ уонна таптал
Обложка

Араҥ уонна таптал

Уран тыл уустара

Дьокуускай

Бичик

2001

298 с.

Краткое содержание

Араҥ уонна таптал
Бүлүү уокуругун Мастааҕыгар баар Күүлэт нэһилиэгин бытарыттаран Торуой Күүлэти тэрийтэрбит Кыччык Миитэрэй (Дмитрий Иванов) кинээстээн олордоҕуна, 1891 сыллаахха бэрт ыраахтан манна тарҕаммыт араҥ ыарыылаахтары көрө биир дьахтар кэлбит. Ол сүрдээх дьаһаллаах дьахтар Мастаах эбэ тулатынан, ол күөл балыгынан аһаан олорор дьон ыалдьалларын истэн тиийэн, ыарыһахтар биирдии үүтээнинэн тарҕанан олороллорун көрөн, аһынан, кинилэр эрэйдэрин чэпчэтэр санааны ылынан, туспа колония туттараары көмөлтө үп – харчы хомуйуутун тэрийэн Дьокуускайтан, Санкт – Петербургтан, Москваттан икки сыл иһигэр сүүс тыһыынчаттан ордук харчы киирэр. Ити курдук амарах санаалаах Англия кыыһа мисс Кэт Мардсен дьаһалынан киэҥ далааһыннаах тутуу 1893 сыллаахтан саҕаланан баран, тус-туспа ыарыһахтар, үлэлээччилэр олорор корпустардаах, туспа аһыыр сирдээх, балыыһалаах, луохтуур олорор уонна таҥара дьиэлээх тутуулар 1897 сыллаахха тутуллан бүппүттэрэ.
Бу кэмҥэ нэһилиэк кинээһэ Кыччык Миитэрэй соҕотох кыыһа Кэрэ Кэтириинэ 18 саастааҕа, онтон кини хамначчыта 22 саастаах Молооһой Уйбаан дьадаҥылары кытта туруорбах балаҕаҥҥа олороро. Бу уолу кинээс, төрөппүттэрэ өлбүттэрин кэннэ 14 саастааҕар, уонтан тахса сүөһүтүгэр ымсыыран, уол сокуоннай сааһын ситтэҕинэ сүөһүлэрин биэриэх буолан, улуус кулубатыгар баппыыска биэрбитэ.
Кыыстаах уол бэйэ – бэйэлэрин истиҥник көрсөллөрө дьон хараҕар быраҕыллар буолан барар, кыыс ийэтэ Огдооччуйа, кыыһын кытта кэпсэтэн хамначчыты таптыырын билиммитин аҕатыгар тириэрдибитигэр, аҕата кыыһын дьылҕатын туһунан туспа санаалааҕа биллибитэ. Уйбаан дьонун сүөһүлэрин арааран ылан баран, атын сиргэ тиийэн Кэтэриинэлиин туспа ыал буолан олорор баҕа саналааҕа. Ол эрээри, нэһилиэк кинээһэ кыыһын бу уол иирдэр дии санаан, уолу ыраатыннара сатаан, Павловскай биэлсэргэ бэрик биэрэн туран, сымыйа докумуон оҥотторон, уолу араҥнар олорор колонияларыгар уктарар.
Ол эрээри, туруорбах балаҕаҥҥа кинилэр сыһыаннарын өйдүүр уонна көмөлөһө сатыыр хамначчыттар кырдьаҕастара Бэдьэкэ оҕонньор сүүрэн – көтөн көрүһүннэртээн кыыстаах уол сибээстэрэ бу икки сыл устата быстыспат, хата ис хоһооно дириҥээн иһэр. Кини Кэтэриинэ көрдөһүүтүнэн Уйбаан уол онно хайдах сылдьарын, кини тапталын уонна инники былааннарын тириэрдэр. Онтон кыыс аҕата Кыччык Миитэрэй кыыһын хайаан да улуус кулубатын уолугар эргэ биэрээри быһаарыммытын билэн баран, Уйбаан уол, манна, колонияҕа, ыарыһах буолбакка, хамнастаах үлэһит буоларын быһыытынан, кэпсэтэн, туруорсан, Кэтэриинэтэ сөбүлэһэн манна кэллэҕинэ, холбоһон иккиэн олорор хосторун уонна Кэрэ Кэтэриинэтигэр эмиэ манна үлэлиирин курдук дьоһуннаахтык кэпсэтэн бэлэмнэнэр.
Улуус кулубата уолунаан кэлэн барбыттарын кэннэ, Кэтэриинэ кыыс кинилэргэ саараҥнатыылаахтык, өссө кылгас кэмҥэ кэтэһиннэрэр болдьох биэрэн баран, уһаабакка кыстык хаар түһүөн эрэ иннинэ, түүн күрээн тапталлааҕыгар тиийэн кэлэр. Уйбаана тапталлааҕын көрсөөт, кинилэр үс хонон баран бэргэһэлэниэхтээхтэрин этэр, ол кэннэ кинилэр иккиэн олороллоругар анаан, үлэһиттэр олорор дьиэлэригэр хос биэриэх буолбуттарын этэн үөрдэр. Болдьоммут кэмҥэ Уйбааннаах Кэтэриинэ бэргэһэлэнэн сокуонунан кэргэннии буолбуттара. Ол күн Уйбаан урут олорбут хоһуттан көспүтэ. Кэтириинэтэ повар көмөлөһөөччүтүнэн үлэлиир буолбута.
Кыччык Миитэрэй соҕотох кыыһын сүтэрбитэ үһүс күнүгэр, Бүлүүгэ киирэн Кондаков исправникка тыллаабытыгар, киһитэ кинини кытта кэпсэтэ түһэн баран, “Кыыһыҥ таптыыр уола баар сиригэр араҥнар выселкаларыгар баара буолуо,” диэн соһутар, уонна земскай заседатель Горчаковка уонна полиция следователэ Шевковка бу дьыаланы бэрэбиэркэлииллэригэр сорудах биэрэр. Ол кэнниттэн Павловскай луохтууру, Уйбааны көрбөккө эрэ ыарыыга уорбаланар диэн араҥнарга олохтообутун иһин үс сылга хаайыыга уураахтаабыттар. Ону таһынан ыарыыта суох Уйбаан Сүөдэрэби, Торуой Күүлэт кинээһэ Уйбаныап Миитэрэй (Кыччык Миитэрэй) Павловскай луохтуурга бэрик биэрэн сымыйалаан араҥнарга уктарбытыгар холуобунай дьыалаҕа тардыллыахтааҕын иһитиннэрбиттэрэ.
Кыччык Миитэрэй кыһын олохтоохтук кэлбитин кэннэ, куоракка киирэн баран, тоҕо эрэ тардыллыбыта. Онтон биир түүн, кини айаннаан иһэн, өлбүтүн, ата дьиэтигэр аҕалбытын, бастаан хамначчыттара, сыарҕалаах ат кистии – кистии чигдигэ тэпсэҥниирин истэн тахсан булан айдааны тардыбыттар.
Бүлүүтээҕи лепрозорий1941 сыллаахха, онно хаалбыт 2-3 ыарыһахтары атын сиргэ ыыталаабыттарын кэннэ, сабыллыбыта.

Табаҕа харыйата: сэһэн
Былыр, XVI үйэ бүтүүтэ, XVII үйэ саҕаланыыта, Тыгын Дархан Туймаада хочотугар баһылыктаан олорбут кэмигэр Туймаада уонна Эркээни хочолорунан тарҕанан олорбут сахалары биир илгэ түмэ сатаабыт кэминээҕи олохтон уос номоҕо буолан тиийэн кэлбит үһүйээни айааччы, Табаҕа дьаамын кырдьаҕас олохтооҕо Семен Шепелевтан истибитигэр олоҕуран суруйуллубут сэһэн буолар.
Мыраан үрдүгэр олорор Бөтөөх кэргэнэ кыыстаммытын Дьэдьэн диэн ааттаабыттар. Онтон ыла бу ыаллар сүөһүлэрин төрүөҕэ тупсан барбыт. Сэниэлэнэн, атахтарыгар туран эрэр ыал үлэһиккэ наадыйар буолан Кыыллатар үрэх төрдүгэр олорор ыалтан кинилэр уолларын Малдьаҕары хамначчытынан ылаллар. Дьэдьэн уолу убайын курдук ылынан алтыһан бараллар. Ордук Малдьаҕар үгүс элбэх остуоруйалары, үһүйээннэри билэринэн кыыһы умсугутар этэ. Бөтөөх кыыһа 18 сааһын туолуутугар харахха быраҕыллардык тупсубутун көрөн кыыһын Туймаада бастаах – көстөөх Тыгын Дарханы кытта биир остуолга олорор уол ыллаҕына, кини эмиэ Туймаадаҕа киирэн бастаахтар – көстөөхтөр ортолоругар сылдьыан баҕарар. Туймаада ыһыаҕын күн тиийбиттэригэр, аҕа баһылык ыарытыйарын быһыытынан суох буолан уола Чаллаайы эрэ баара. Ону мэҥэһиннэрэ , аны өрүс сүрүн үөһүнэн уһаарба үрдүгэр олорон, бэрт үгүс кыһыл, күөх таҥастаах дьон ааһа турбуттара дьон санаатын аймаабыта. Ыһыах биир күнүнэн бүппүтэ. Туймаада олохтоохторо дьаһаахтан дьаарханан, сэрии сэбин элбэтээри тимирдэрин чапчыйан барбыттара.
Биир күн Бөтөөх хамначчытын кытта от мунньа барбыттара эрээри, кини уолу соҕотохтуу хаалларан баран, Туймаадаҕа барбыта. Бу кэмҥэ, Дьэдьэн мыраан үрдүттэн, Малдьаҕар соҕотоҕун от мунньа сылдьарын көрөн, сүүрэн түһэн иккиэн үлэлээн мунньууларын бүтэрбиттэрэ. Киэһэлик кинилэр мырааҥҥа тахсан, күөх кырыстаах ырааһыйаны булан, кэпсэтэн, бэйэ -бэйэлэригэр тапталларын билинэн, кэргэннии буолуох буолан кэпсэтэн баран, дьиэлэригэр киирэн холбоһор былааннаахтарын эппиттэригэр, Бөтөөх, нууччалар, Туймаада олохтоохторуттан дьаһаах хомуйар буолбуттарыттан санаата быыппаста сылдьар буолан, Малдьаҕары кылыс быанан сырбаталаан, балаҕаныттан үүрэн таһаарар. Онтон аны кыыһын таһыйан баран, хамсаабат гына хам баайан кэбиһэр. Кыыс киһини билбэт буола иирэн хаалар. Уол дьонугар тиийэн хонон туран баран, тайҕаҕа түһэр. Мээнэ баран иһэн, хата сис тыа ортотугар олорор биир ыал дьиэтин таба хаампыта. Манна үс сыл ыалга үлэлээн баран, санаата батарбакка эмиэ Туймаадатыгар тардыһан Бөтөөхтөр балаҕаннарыгар тиийэн кэлбитэ.
Айдааннаах киэһэттэн ыла, иирэн хаалбыт кыыстарын үс сыл буолан баран мыраан үрдүнээҕи ырааһыйаҕа суһуоҕунан моонньутун эринэн өлө сытарын булан харайбыттарын үһүс күнүгэр кэлэн, кини иинин буорун кууһа сытан ытыырын быыһынан, кинини кытта кэпсэтэр курдуга. Тапталлааҕа кинини таптыырын иһин сүбэлээн ити билигин олорор ыалын кыыстарын кэргэн ыларыгар сүбэлиир уонна аны манна хаһан да кэлимэ, мин дууһам манна үс үйэ тухары сылдьыаҕа диэн сэрэтэр.
Дьэдьэн өлбүтэ уонча сыл ааспытын кэннэ, манна сүрдээх үрдүк харыйа үүммүтүн көрөн, дьон ити харыйаҕа былыр биир бэйэтигэр тиийинэн өлбүт кыыс үөрэ баар дииллэр. Итиннэ ким эмит “дьэдьэн” диэтэр эрэ, тэйиччи соҕус сарыы таҥастаах, уһун суһуохтаах кыыс сылдьарын көрөллөрө. Кини үөрүн бүтэһигин 1943 сыллаахха Саха тыйаатырын артыыстара мыраан үрдүгэр анаабыт сирдэригэр оттор мастарын бэлэмнии сылдьан көрбүттэр. 1946 сыллааха диэри Дьокуускайтан ол харыйа үчүгэйдик көстөр үһү. 1952 сыллаахтан кини синньээн көстөр буолбут. Кэлин, 1962 сыл кэнниттэн олох даҕаны көстүбэт буолбут.
Малдьаҕар олорор ыалларыгар тиийэн, тохтуу түһэн баран, кинилэр кыыстарын кэргэн ылан, элбэх оҕолоноллор, улахан аҕа ууһун төрүттэрэ буолаллар.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова

Якутскай (1908-1995).
Араҥ уонна таптал / Николай Якутскай ; [аан тыл авт. Ю. И. Васильев-Дьаргыстай, филол.н.к.]. - Дьокуускай : Бичик, 2001. - 284, [2] с.

Чтение документа возможно  в помещении библиотеки

Материалы по теме
Вам будет интересно