Киһи суола

Кинигэҕэ Иннокентий Олегович Багыырап кинигэ издательствотыгар редакторынан үлэлии сылдьыбыт киһи авторскай суруйууга холонуутун түбүктэрэ арыйыллар. Ол курдук, кинигэ ис хоһооно, биир киэһэ киниэхэ ыала киһи бэйэтэ дьон айаҕыттан суруйталаабыт тэтэрээттэрин биэрбититтэн саҕаланар. Аан бастаан арыйталаан көрбүтэ бу тэтэрээттэр эмиэ да дневниккэ майгынныах курдуктар эрээри, дьон дьылҕаларын таарыйар суруйуулар буолан кини болҕомтотун тардыбыттар. Кини бу тэтэрээттэртэн ордук Маайа эмээхсин дьылҕатын сэҥээрбит. Ол курдук 1931 сыллаахха Кутанаҕа баай ыаллар кэҥэс урукку дьиэлэригэр оскуола аһыллан оҕолору үөрэтии саҕаламмыт. Ити курдук биэс уон сыллааҕыта Дьокуускайга сэттэ кылааһы бүтэрбит эдэркээн уолу, Кынаачыйы обкомҥа ыҥыран ылан, тыа сиригэр үөрэхтээһин дьыалатын тэрийиигэ сорудахтаан учуутал оҥорон кэбиспиттэр. Оскуола бастакы учууталыгар Лэкиэс убайа, аҕатын быраата үөрэмммит эбит. Эдэр учуутал үөрэҕэр ураты кыһамньылаах Маайа кыыһы ордоро көрөр. Кыыс бырааба быһылла сылдьыбыт, уруккута сэниэ баай Көөдөҥ Уйбаан иитэр кыыһа буолар.
Кыыһы иитэр ийэтэ буолуохсут хара маҥнайгыттан туора көрөр. Оскуолаҕа ыытыан баҕарбат. Биирдэ Сэбиэт Мэхээлэ учууталлыын кэлэн Маайаны үөрэнэ кэл диэн ыҥыран барбыттар. Кыыс үөрэнэрин сөбүлүүр. Маайа паартатын кэннигэр Дьөгүөссэ диэн сытыы уол олорор. Кини убайа Уоһугу кытта бөһүөлэктэн биэс биэрэстэлээх Кустууртан сылдьан үөрэнэллэр. Дьөгүөссэлээх Маайыс оскуолаҕа баран кэлэллэригэр аргыстаһар буоллаллар. Алааппыйа кыыһы оскуолаҕа барарын сөбүлээбэккэ эргэ биэрэ охсор санаалаах. Куһаҕан быһыытыгар Хааһар уолаттарын манньалаан туран, кыыһы саакка киллэрэрин тобулар. Ол курдук биир күн Маайыс Дөгүөссэлиин арахсан соҕотох хааман истэҕинэ, икки киһи ситэн кэлэн санныттан ылан баттаан олорбуттара. Онтон уһаабакка, отон угугар ытыы сытар кыыһы хаалларан, ойуурга киирэн хаалбыттара.
Маайа ыйдааҕыта сүтэн хаалбытыттан сэрэйэн иэдээн буолла диэн саатан бүгэн сылдьыбыта. Олох олоруон баҕарбакка, муҥатыйан бэйэтигэр тиийинэр санааҕа киирэн, үөрэҕин быраҕан “сүтэн” хаалар. Кыыс саатыттан санаарҕаан дьонтон ыраах тутта сатаан оскуолаҕа хаала сатыыр буолбут. Ахсааҥҥа ыарырҕатабын диэн этэн учууталлыын үөрэх кэнниттэн эбии дьарыктанар буолаллар. Учуутал биир күн сааланан мас көтөрүн ытан ылар санаалаах тыаҕа хаама сылдьан Маайаны көрсөн кэпсэтэн, уоскутан, баран алааһыгар атааран биэрэр. Ону Дьөгүөссэ түбэһэ көрөн күнүүлүү саныыр. Дьонтон ырааҕынан тутта сатыыр кыыс майгыта уларыйбытын Алааппыйа кыыһын учууталы сөбүлүү көрөрүн туһанан “сотору учуутал күтүөттэнэрим буолуо” диэн сурах тарҕатар. Хааһар оройуоҥҥа баран кэлбитин кэннэ милииссийэлэр кэлэн хас да улахан дьону уонна үөрэнээччилэртэн ыйыталаһан баран дьыала тэрийэн учууталы буруйдаан, сууттан баран хаайыыга ыыталлар.
Ахсынньы ортотугар Маайа эмиэ сүтэн хаалбыта. Кини учууталы сууттаан баран оройуоҥҥа тохтоппокко куоракка ыыппыттарын билбитэ. Онон таптыыр киһитэ түһээн түүлүгэр да баттатан билбэтэх суолугар буруйданан аата – суола сиргэ- буорга тэпсиллэн, сууттанан хаайыыга киирбитин барытын эргитэ санаабыта. Алааппыйа утуйа сыттаҕына, таһардьа тахсыбыта буола сылдьан күнүс эрдэ хотоҥҥо кистээбит таҥаһын таҥнан, хобордоох аҥара килиэби хоонньугар уктан, олорор нэһилиэгиттэн биэс уончака көс ыраах куоракка барарга быһаарыммыта. Кини сүрдээх өр хааман, аара ыалларга хонон туран айаннаан суккуруур тыына эрэ куораты булбута. Ону да от тиэйэ сылдьыбыт оҕонньор булан балыыһаҕа туттаран кыл – мүччү тыыннаах хаалбыта. Үрүҥ тыынын быыһаппыт сиригэр үлэлии хаалбыта. Биир эмээхсиҥҥэ дьуккаах киирбитэ. Санаатыттан хара балыырга түбэһэн сууттаммыт учуутал ааспат.
Дьөгүөссэ сэриигэ өстөөх буулдьатыгар табыллыбакка син тыыннаах сылдьар. Киһи сырыттаҕына сылдьар буолар эбит. Манна Сүллэһин Сүөдэри көрсө түһэр. Сүллэһин киниэхэ ис санаатын арыйар: Мин оҕолоох буолуохтаахпын. Ийэтэ Маайа. Ол чахчы мин оҕом. Убайым сордоох онно тоҕо эрэ санамматаҕа. Онон мин хааным. Өллөхпүнэ ол оҕону ирдэһэн, мин ааппын иҥэрээриҥ – диэн санаатын эппит. Дивизия Армия чаастарын кытта холбоммутун кэннэ кинилэр судургутук арахсыбыттара.
Сүллэһин Сүөдэр 1942 сыллаахха сэрииттэн кэлэн иһэн, райсовекка билэр киһитигэр сылдьан колхоз председателэ буоларга сөбүлэҥин биэрэн кэлбит. Онон Федот Титович Хахаанап – патриот – саллаат, коммунист буолан дойдутугар эргиллибитэ. Кини холкуоһу дьиҥнээхтик тэрийэн салайбатаҕа. Салайар ньымата – дьону ыгыы – түүрүү, дибдийии. Аны райком бюротугар алҕастарын сабына сатаан өрөлөһөн партийнай билиэтин былдьаппыта. Кини партиятыттан уһуллан, председатель дуоһунаһыттан матан туос сулумах буолан хаалбытыгар кэргэнэ Марыына атын киһини батыһан Сүллэһин Сүөдэр уурумньу харчылааҕын куду харбаат, тэллэҕэ тэлээрис гыммыта. Киһи олоххо бардамнаан тугу да ситиспэтин өйдөөбүтэ. Кэлин санаатаҕына, кини ол күһүн Маайыһы сөбүлүүрэ бэрт буолан, Дьөгүөссэттэн тутуу былдьаһан Алааппыйа угаайытыгар киирэн биэрээхтэбит эбит. Кини ол саҕана таптал имэҥин, минньигэһин билээхтээбэт буоллаҕа, сүөһү, кыыл курдук быһыыланыы буоллаҕа. Сүллэһин аны Дьөгүөссэни угаайылыыр былаана туолбакка, хата онно бэйэтэ киирэн биэрэн сааты эбии сүгэр.
Маайа билигин Андрей диэн иитэр уоллаах. Дьиэҕэ туһа киһитэ үөрэҕэр эмиэ үчүгэй. Маайа кылгас кэмҥэ балыыһа куонньуга сытыары – сымнаҕас майгылаах Андрей Ковалевтуун олоро сылдьыбыттара, эрээри, оҕоломмотохторо.
Дьөгүөссэ Чагдаҕа биир кыра кылаастар учууталлара огдообо Анна Ивановнаны кэргэн ылбыта. Уолламмыттара.
Игнатий Данилович Дойдокумов икки сылы кыайбат учууталлаан баран кытаанах балыырга түбэспитигэр, били суукка ньимиликээн буолбут кыыс кинини быыһыырга көрдүһүү суруйан киллэрбит. Ол көрдөһүү сүнньүнэн дьыаланы хос үөрэтэн баран “Бу Игнатий Данилович Дойдокумов буруйа суох эбит” диэн көтүрэн кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан өрө көтөн, дьон сүбэтинэн типографияҕа үлэҕэ киирбитэ. Оннук сылдьан биир бэйэтин курдук тулаайах (ыалга оҕо көрөөччү кыыһы) билсэн холбоспуттара. Сэрии саҕаламмытыгар кинини атаара Даркылаахха иккилээх уол оҕолоох уонна сотору иккиһин оҕолонуохтаах кэргэнэ атаара бабыттара. Кини сэриини саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри Европа дойдуларын күдэннэрин тэпсэн Берлиҥҥэ тиийэн түмүктээбитэ. Бу тухары кэргэниттэн биир да сурук суоҕа. Бэйэтэ сэриигэ өстөөҕү төттөрү үүрүү саҕаламмытын кэннэ, үлэтигэр сураһан суруйбутун эппиэтиттэн кэргэнэ оҕолоноору өлбүтүн билбитэ.
Алааппыйа Көдөҥ Уйбаанынаан куоракка олохсуйбуттара. Сүллэһин Сүөдэр кинилэргэ атаҕынан эт кэһиилэнэн кэлэр буолан бэйэ киһитэ этэ. Кэлин Көдөҥөөх дьиэлэрэ хаартыһыттар уйалара буолар. Сүөдэр хаартыга сүүйбүттэртэн бэриһиннэрэр албастанан олорор. Биир күн куоракка Маайыһы көрбүтүн кэпсээбитин, Алаапыйа ойох ылыаххын диэн суустуур. Кинилэр Маайа балыыһаҕа үлэлиирин билэллэр. Ол онон хаалар. Онтон Сүллэһин Сүөдэр кинилэр эппиттэринэн сылдьыбат буолбутун кэннэ, бу сордооҕу Маайыс дьиэтин таһыгар тоҥон өлө сытарын булаллар. Сүллэһин Сүөдэр колкуостан уһуллан барбытын кэннэ олохтоохтор Дьөгүөссэни талбыттар. Ол кэмҥэ кини баттыгын быраҕан, кылгас мас тайахтаах сылдьара. Сэрии кэмигэр айгыраабыт холкуос аа – дьуо өрүттэн барбыта. Лэкиэс бэһискэ үөрэнэ сырыттаҕына ийэтэ өлбүтүн кэннэ Дьөгүөссэлиин убайдыы – быраат курдук иккиэйэҕин хаалбыттара. Дьөгүөссэ Чагдаҕа огдообо хаалбыт начальнай кылаастар учууталлара Анна Ивановнаны кэргэн ылбыта. Уолламмыттара. Игнатий Данилович Дойдокумов чахчы Өндүрүүс аҕата. Маайыс билэр. Даркылаахха сэриигэ атаарыы кэмигэр оҕо көтөҕө сылдьар уонна сотору эмиэ оҕолонуох чинчилээх дьахтар өйүн сүтэрэн охтон түспүтүн Маайыс балыыһаҕа илдьэн, көрөн – харайан уҥуоҕун көтөхпүтэ. Иккилээх уол оҕону докумуоннаһан бэйэтин аннынан суруйтаран иитэн улаатыннара сылдьар. Маайыс куоракка Игнатий Даниловичка бэйэтин билиһиннэрбэккэ сылдьыбыта. Лэкиэстэн Дьөгүөссэ туһунан элбэҕи билбитэ.
Лэкиэс онуһу бүтэрэн баран, ыалдьан үрдүк үөрэххэ киирбэккэ хаалбыта. Оскуолаҕа комсомольскай активист уолу ЫБСЛКС райкомугар үлэҕэ ылбыттара. Сотору совхозтар тэриллибиттэрэ. Кутана совхоз биир отделениета буолбута.
Биирдэ Лэкиэс Игнатий Даниловичка: “Мин биир табаарыһым эйиэхэ наһаа майгынныыр” диэбититтэн сиэттэрэн, сэһэргэһэн барбыттарыгар уол Андрей Игнатьевич диэн эбит. Өссө кини ийэтэ Маайыс эмээхсин Чагдаҕа олорор диэн буолбута.
Лэкиэс Игнатий Дойдокумовтыын Хатыҥ үрэххэ кэккэлэһэ даачалаахтар. Быйыл бииргэ куобахтыы барыах буолан сүбэлэһэллэр.
Дьокуускайтан Чагдаҕа кэлэр самолету кэтэһии. Арай Лэкиэс Маайыс чопчу бу дьиэҕэ олорор диэн билбэт эбит. Дьиэҕэ киирэн тула көрүнүү буолбутугар Андрей Игнатий Данилович иннигэр кэлэн, тура түһэн баран “Аҕам – диэн кууһан ылар.” Онтон ийэтигэр тиийэн “Ийээ, мин баар суох соҕотох маамам” – диэн куустуһаллар.

Таҥара табата
Кинигэҕэ Ганя, Гаврил Петрович Чокуурап туһугар Айыына Элляева, оскуолаҕа бииргэ үөрэниэхтэриттэн ыла таптаабыт кыыһа таба туттарбатах таҥара табата буолбут таптаталын туһунан сэһэргэнэр. Таптал туһунан кинигэ ис хоһооно өр көрсүбэтэх үөлээннээхтэр кэпсэтиилэринэн уонна сөбүлэһэр оҕолорго үһүс муннук буолбут Андрей сурунар тэтэрээтин ис хоһооннорунан арыйыллар.
Ол курдук, Министерство үлэһитэ Гаврил Петрович Чокуурап совхозтары кэрийэ сыльар. Оройуон киинигэр култуура дьиэтин таһыгар мааны баҕайы дьахтары сэҥээрэ көрбүтэ, оскуолаҕа бииргэ үөрэммит Айыына, билигин култуура киинин дириэктэрэ Айыына Игнатьевна эбит.
Оскуолаҕа бииргэ үөрэммит буолан баран, өр көрсүбэтэх дьон туох – хайдах олороллорун билсиһии буолбутугар, бастаан “айдааннаах сурук” туһунан интэринээккэ буолбут мунньаҕы саныыллар. Ол төрдүнэн тойомсук майгылаах интэринээт сэбиэдиссэйэ Семен Прокопьевич Титигиирин оҕолору мөҕө – этэ, дьарыйа сылдьар идэтинэн, түөрт муннуктуу тутуллубут суругу булан ылан баран, бу ким кимиэхэ суруйбут суруга буоларын быһаараары оҕолору ыҥыран мунньахтаабыта буолар. Онно Айыына ытамньыйа түһэн баран тахсан барбытыттан Ганя доҕорун Андрейы буруйдуу санаабыт. Кини билиммитэ буоллар Айыына “хараҕын уутунан суунуо” суохтаах этэ. Кылаас оҕолоро бары салбаҕыран сырыттахтарына “педсовекка С.П.Титигиирини сэмэлээбиттэр үһү” диэн сурах кэнниттэн бары да “һуу” гынан уоскуйбуттар.
Аны бу туран Гаврил Андрей туһунан ыйыппытыгар дьахтар “билиҥҥитин билбэппин” диэбитин соһуйа истэн Айыына дьиэтигэр чэйдэтэ ыҥырбытын ылынан, ол кэмҥэ тутууга сир – сир аайы киэҥник тарҕаммыт биир халыып мас дьиэ иккис этээһин муннугар икки хостоох кыбартыыраҕа киирэн кэлбиттэрэ. Дьиэ иһигэр эр киһи баар сибикитэ биллибэт. Айыына манна соҕотоҕун кэлбит эбит. Хайдах итиннигий? Кинилэр этэ дии, маҥнайгы таптал хайдах буоларын тыыннаах туоһулара.
Куукунаҕа чэйдии олорон Айыына: “Мин эйиэхэ биир хом санаалаахпын” – диэбитэ. Арай туран кини саллааттан кэлиитигэр Айыына киниэхэ санаатын уура сылдьыбыт эбит буолан, ол күн Ганя кэлбитин истээт, кини түспүт ыалыгар тиийбит. Ол эрээри, Ганя киирэн кэлбитигэр, кыыс кыбыстыбыт санаатыгар көтөҕөн олорбут ыаллар оҕолорунан сирэйин хаххалыы туттан кэбиспит. Онтон ол киэһээ кулуупка үҥкүүгэ эмиэ “миигин сэҥээрбитиҥ көстүбэт этэ. Эйигин үҥкүүгэ ыҥырыа диэн кэтэһэ санаабытым” – диэн соһутар. Андрей ол кэмҥэ эмиэ саллааттыы сылдьыбыт эбит. Күһүн хойут кэлбит. “Мин кэргэн тахсан да баран эйигин саныыр этим. Сорох – сороҕор өссө Андрейтан ордорор курдук саныырым” – диэн хараҕалаан биэрбитэ хаһаайка.
Кинилэр Андрейдыын бэйэ – бэйэлэрин таптыыр курдуктар эрээри, кэлин Андрей атын дьахтардаммытын истэн “мин сириллибитим” диэн санаа олоҕуран сыһыаннара тымныйан барар. Онуоха эбии быстах кэмҥэ Андрей арыгылаан буорайа сылдьыбыт. Бииргэ уонча сыл олорбуттарын тухары оҕоломмотохтор. Онтон эр киһи атын дьахтардаммытын кэргэнэ туорайдаспатах. Бу түбэлтэни Андрейы сөбүлээбэт дьон туһаммыттар, “сиэр – майгы өттүнэн сатарыйда” диэн буруйдаабыттар.
Өр олорботохторо. Айыына Игнатьевна үлэтигэр дьон кэтэһэллэринэн барыан иннинэ, “Эн миэхэ ситэри ыалдьыттаан бар. Хонноҕуҥ дии” – диэн баран Андрей хаалларан барбыт паапкатын остуолга ууран баран үлэтигэр барар.
Андрей суруйуулара кылааһынньыктар Төҥус Күөлүн айылҕатын үөрэтэ баралларыттан саҕаланар. Айыыналаах Андрей доҕордуу сыһыаннара бу кэмтэн саҕаламмыт эбит. Ол курдук кини ордук Айыыналыын тугу болҕойон көрөллөрүн уонна кинилэри кытта Ганя кэпсэппэт буолан хаалбытын чорботон бэлиэтиир. Андрей Айыына билигин мин кыыһым диир санаата күүһүрэр. Өссө биһиги уһуннук уонна дьоллоохтук олоруохпут диэн бигэ эрэллээх эбит. Итини таһынан бу паапкаҕа өссө Айыына дьүөгэтэ бэйэтин тэтэрээтин эмиэ Андрейга биэрбитэ баар. Онно бу уоллаах кыыс сэмэй сыһыаннара табаарыстарын харахтарынан көстөрө ойууланар. Маҥнайгы таптал. Оҕолор саҥа тыллан эрэр ып – ыраас таптал туһунан өйдөбүллэрэ тыллан сайдан эрэллэрэ көстөр. Куустуһуу. Уураһыы. Ону Андрей судургутук ылынар.”Дьээбэ кыыс. Ону – маны булан суруйар ээ” – диэн кэбиһэр. Уонна Айыынаны таптыырыттан дьоллонон сылдьар.
Салгыы уол сааскы каникулга дьиэтигэр кэлэ сылдьан сылгыһыт аҕата хаһыы тахсыбат кытаанах кэмҥэ сылгылары быыһыыр үлэтигэр мөхсө сырыттаҕына, бу улахан уол, сылгыһыт оҕото, саатар биир сылгыны сатаан көлүйбэтэ, уонна “кумааҕыга хам хаппыт” аатыран сылдьан олоххо туох туһалаах буолара хос санааны үөскэтэр.
Онтон Ганя, сулууспалаан кэлбит уол дьиэтигэр тиийэн олох ортотугар түһэр. Үчүгэй үлэтинэн биллэн эрэр, бэйэтиттэн биэс сыл аҕа ыанньыксыт Балаайаны кытта үҥкүүгэ билсиһиэҕиттэн, кини үлэлиир хотонуттан арахпат. Ол сылдьан кинилэр мэниктээбит санааларыгар оттоох кыбыыга эккирэтиһэ оонньоон эмиэ аралдьыйаллар. Ону биирдэ уол аҕата, от тиэйэн кэлэн, ханна сүөкүүрэ ордугун көрөөрү түбэһэ түһэн: “Киэр буолуҥ”! – диэн куолаһын соноппутун, кыыс “Ганя аҕата миигин сүбүлээбэт. Уолугар тэҥнээбэт” диэн ылынан тэйсибиттэрэ. Ганя дьоннорун былааннарын быһыытынан, үрдүк үөрэххэ киирээри Дьокуускайга таайыгар барбыта.
Үөрэнэ сылдьан Ганя Казань кыыһын кэргэн ылбыт. Оҕолоро хоту олорор эрдэхтэринэ төрөөбүттэр. Ийэлэрэ бэйэтин дойдутугар тардыһар. Онон оҕолоро төрөөбүт дойдубут диир өйдөбүллэрэ – Саха сирэ бүтүннүүтэ.
Биирдэ күһүөрү – сайын Гаврил уоппускатын ылан дойдутугар тиийэн Балаайа Тумул сайылыкка баарын истэн онно тиийэр. Балаайа уруккута буолбатах. Сааһыран харахха быраҕыллардыы уларыйбыт этэ. Бачча сааһыгар диэри кинини “ийээ” - диир оҕото суох. Үлэтигэр өрүү бастыҥ буоларын, атын туохха да аралдьыйара суох буолан, кини үлэтин түмүктэрин дьон билинэринэн дьоллоно сылдьар. “Эн олох оҕо уолчаан этиҥ, онтон мин ити саҕана, билиэҕи билэн сылдьарым этэ. Олохпут биир буолар төлкөтө суох этэ” - диэн түмүктүүр. Ганялаах Балаайа икки ардыларыгар таптал суоҕа. Ол эрээри Балаайа биирдэ, бэйэтэ этэринэн “өйө – төйө суох” таптыы сылдьыбыт эбит. Ол эрээри кинилэр олохторо биир буолар дьылҕата суох эбит. Ол тапталлааҕа Балаайалыын бииргэ олоруон баҕарбат эбит этэ. Өр буолбакка быраҕан барбыт.“Барар киһини хайдах ыт оҕотун курдук батыһан барыамый” - диэн кыыс бэйэтин уоскутуммут. Дьылҕа.
Айыына тахсан барбыта икки чаас буолбут эбит. Бу кумааҕылары сыымайдыы олорон санаатаҕына кини кырдьык Айыынаны таптаабыт эбит. Судургутук. Килбиктик. Аата, бу таба туттарбат таҥара табата буолбут тапталый” ?! Кини бу көрүө суохтааҕын кистээн көрө олороруттан кыбыстыбыт курдук, кумааҕылары папка иһигэр төттөрү угаттаан кэбиһэр.
“Айыына, бырастыы гын, баалаама. Бардахпына сатанар буолла. Үчүгэйдик көрсүбүккэр махтанабын. Баҕар хаһан эмит маннык көрсүөхпүт. Ганя. ” диэн кыра сурук суруйан хаалларда.
Ити кэннэ Гаврил Петрович бу түүн куорат диэкки айанныыр массыыналары сураһа билэр киһитигэр барар. Кини хайаан да буларыгар эрэнэр. Оччоҕуна сарсын эбиэт саҕана ахтылҕаннаах күндү дьонун ортотугар үүттээх итии чэйи иһэ олорор буолуохтаахпын диэн саныы иһэр.

Пересказала библиотекарь 1 категории Национальной библиотеки РС (Я) Альбина Иванова