Быйаҥнаах кытылга: сэһэн
Обложка
Никифоров Семен Осипович

Быйаҥнаах кытылга: сэһэн

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1977

217 с.

Краткое содержание

Никифоров Семен Осипович – саха суруйааччыта, суруналыыс. Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, сэрии толоонугар биэс сылы толору сылдьыбыт байыас. Суруйааччы айымньыларыгар хоту дойду тулуурдаах дьонун хоһуйар. “Быйаҥнаах кытылга”сэһэнин 1976 сыллаахха суруйан киэҥ дьүүлгэ таһаарбыта.
Чаҕыл Иванович Тордоохоп Москваҕа икки сыллаах Үрдүкү партийнай оскуоланы бүтэрэн Бэрдьигэстээх оройуонугар хаһыат редакторынан саҥа үлэлии тахсар. Үс сыллааҕыта ийэлэрэ самолет авариятыгар түбэһэн хомолтолоохтук өлбүтэ. Ахсыс, тохсус кылааска үөрэниэхтээх уоллаах кыыһа дьиэ-уот көстүөр диэри куоракка эдьиийдэригэр хаалбыттара. Кини “Коммунизм сардаҥата” диэн хаһыат редакциятыгар бииргэ үлэлиэхтээх дьонун кытта билсиһэ таарыйа мунньах оҥордо. Райком иккис сэкэрэтээрэ Шадрин Ким Иннокентьевич Тордоохобу ыҥыран редакция үлэтин туһунан кэпсэтэн баран, оройуонун туһунан сиһилии кэпсээтэ. Оройуоҥҥа соҕотох совхоз уонна үс колхоз бурдугу үүннэриинэн уонна сүөһү иитиитинэн дьарыктаналлар эбит.
Сардаана Михайловна билигин олохсуйан олорор Куоҕастааҕар төрөөбүтэ. Кыыс сэттис кылааһы бүтэрээт, Якутскайга финансовай-экономическай техникумҥа үөрэнэ киирбитэ. Сардаана техникум бастакы курсуттан Чаҕыл Тордоохоптуун доҕордоспута. Икки сыл иккиэн биир паартаҕа олорон үөрэммиттэрэ. Саҥа киинэлэргэ, спектаклларга өрүүтүн бииргэ сылдьаллара. Сэрии бастакы ыар сылыгар ас-таҥас олус кытааппыта. Техникум студеннара карточнай системаҕа киирбиттэрэ. Үксүгэр үөрэхтэрин кэнниттэн киэһэ хойукка диэри, күһүнүн таһаҕас куруустууллара, кыһынын оттук маһын бэлэмнииллэрэ. Ол курдук бииртэн биир үлэ көстөн иһэрэ. Иккис курсу этэҥҥэ бүтэрэн, сайыныгар тиийэн дойдуларыгар айаннаабыттара. Чаҕыл көрдөһөн туран фроҥҥа барбыт буолан, күһүн көрсүбэтэхтэрэ. Кинилэр ол будулҕаннаах кэмҥэ бэйэ-бэйэлэрин таастыы сүтэрсэн кэбиспиттэрэ. Сардаана үөрэҕин бүтэрэн Орто Халымаҕа Үп салаатыгар анаммыта. Бэйэтиттэн аҕа, турбут-олорбут сытыы киһиэхэ кэргэн тахсыбыта, уонча сыл бииргэ олорбуттара. Биирдэ кэргэнэ Якутскайга командировкаҕа диэн ааттаан барбыта уонна биһиги араҕыстыбыт диэн телеграмма ыыппыта. Ол кэнниттэн эһиилигэр Сардаана оҕолорун илдьэ бу дойдутугар көһөн кэлбитэ. Билигин совхоһугар бухгалтердыыр. Иллэрээ сыл Ленинградтааҕы финансовай-экономическай институту кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитэ. Кыыһа Тома, былырыын онуһу бүтэрэн, совхоһугар иккис сылын үлэлиир. Быйыл үрдүк үөрэххэ барар санаалаах. Уола Ньургун быйыл тохсуһу бүтэрдэ. Сайын аайы совхоһугар окко үлэҕэ сылдьар.
Никита Петрович Унаарап – “Таллан”совхоз директора бөлүүн аанньа утуйбата. “Кыым” хаһыакка тахсыбыт ыстатыйаҕа совхоз салалтата үлэҕэ баар кыахтары толору туһамматаҕа, чуолаан сир оҥоһуутун сайыннарыыга сөптөөх кыһамньыны уурбатаҕа кириитикэлэммитин аахпыта. Үс сүүс тыһыынча солкуобайдаах бурдук кутар улахан, механизацияламмыт ыскылаат бэһис сылын тутуллара, ол тутуу быйыл да бүтэр кыаҕа суоҕа бэлиэтэммитэ. Быйылгы бурдук хомууругар бэлэмнэнии мөлтөҕө, үүнүүнү хомуйар техника өрөмүөнэ бытааннык ыытыллара эмиэ умнуллубатаҕа. Ыстатыйаны совхоз бухгалтера Сардаана Михайловна Очуураба суруйбут этэ.
Райсовет председателэ Луҥхалыырап Давыд Семенович Унаараптыын оҕо эрдэхтэриттэн бииргэ улааппыт, олус доҕордуу дьоннор. Онон бэйэ-бэйэлэрин сүрдээҕин өйөһөллөр. “Кыым” хаһыат редакциятыттан эрийэннэр, “Таллан” совхоһу кириитикэлиир ыстатыйа тахсыбытын туһунан иһитиннэрдилэр уонна бэрэбиэркэ барыахтааҕын, дьаһал ылыныллыахтааҕын туһунан председательгэ эттилэр.
Тордоохоп совхоз үлэтин билсиһэ тахса сылдьа, партком секретара Гаврил Иванович Балаҕанныыраптыын тутулла турар ыскылаакка таарыйдылар. Хонтуораҕа Тордоохоп кэлбитин туһунан истэн уонна кинини түннүгүнэн көрөн Сардаана Михайловна олус соһуйда. Сардаана сүрэҕэр Чаҕыл таптал бастакы кыымын сахпыт саамай чугас киһитэ этэ. Кини хаһан эмэ санааҕа баттаттаҕына, эбэтэр сүбэҕэ-амаҕа наадыйдаҕына, кэккэлэһэ олорор ыалыгар Людмила Ивановнаҕа сылдьар идэлээх. Дьүөгэтэ сэттэ уончата да буоллар, билигин да сэнэх сэбэрэлээх нуучча эмээхсинэ. Сардаана дьүөгэтинээн ыстатыйа сөптөөхтүк тахсыбытын, Чаҕыллыын бииргэ үөрэнэр кэмнэригэр доҕордоспуттарын, истиҥник сыһыаннаспыттарын туһунан хойукка диэри сэһэргэстилэр.
Чаҕыл Тордоохоп Сардааналыын партком секретарын кабинетыгар көрсө түстүлэр. Тордоохоп кинини кытары ирэ-хоро кэпсэтиэн, хайдах олорорун билиэн баҕарда да оннук түгэн көстүбэтэ. Балаҕанныыраптаах Тордоохоп учаастактары көрө-истэ бардылар. Ыанньыксыттары кытта кэпсэттилэр, туох итэҕэс-быһаҕас баарын билистилэр. Отчуттарга эмиэ таарыйдылар, онно Чаҕыл Сардаана уола Ньургуну көрөн ийэтигэр олус маарыннатта. Петя Иванов, Ваня Сивцев диэн ыччат звенотун салайар үчүгэй тэрийээччи тахсыах уолаттары кытта көрсөн санаа атастастылар. Хотуурунан күөх оту охсон дуоһуйан ходуһаҕа хоно хааллылар.
Унаараптар медицинскэйгэ үөрэнэр уоллара Ким куораттан каникулугар кэллэ. Ийэлэрэ Федора Тиитэбинэ уолун ахтан - маанылаан ас бөҕөнү астаан тоһуйда. Уоллара кулуупка ыстаммытын кэннэ Уйбаан Уйбаанабыс Павлов киирдэ. Ыстатыйаны суруйбут Сардаана Очуураба дуоһунаска тахсаары соруйан кириитикэлиир диэн Павлов кэпсээн сыыйда. Очуураба хаһыакка ыстатыйата тахсыаҕыттан ыла Людмила Ивановна аанын саппат буолла диэн хобугунаата. Унаарап бастаан колхоз комсомольскай тэрилтэтин секретара, онтон биригэдьиирдии сылдьан кырдьык да үлэлииргэ олус баҕалааҕа. Кини эппит тылын түргэнник ылыналлара,ордук ыччат кинини сүрдээҕин сөбүлүүрэ. Онтон Никита Унаарап колхоз председателинэн быыбардаммыта. Эдэр председатель опытыран истэҕин ахсын кини салайар колхоһа хаһаайыстыба өттүнэн бөҕөргөөн, дьон олоҕо тупсан барбыта. Кини оройуоҥҥа биллэр салайааччы буолбута, райсовет депутатынан быыбардаммыта. Дьэ ити кэмтэн ыла Никита Унаарап бэйэтин миэстэтигэр бигэтик олорор салайааччы курдук санаммыта. Ол эрээри кини улахан итэҕэли ылан баран, кэлин сылларга дьоҥҥо сыһыана уларыйда. Дьоно да кинини урукку курдук олус өрө туппат буоллулар.
Ким Сардаана Михайловна кыыһа Томалыын истиҥ сыһыаннаахтар эбит. Кинилэр көрсөннөр киинэҕэ сырыттылар, онтон хатыҥ чараҥҥа дьаарбайдылар. Тома “Кыым”хаһыакка ийэтин ыстатыйата бэчээттэммитин, Ким аҕата улаханнык өһүргэммитин туһунан сэрэнэн кэпсээтэ. Онуоха Ким үлэ-хамнас итэҕэһин, директоры кириитикэлиир тоҕо сатамматый диэн төрүт кыһаммата.
Тордоохоп суоҕуна редакция үлэһиттэрэ Хонойоохоп, Сэмиэнэп, Чупров бурайса сыһан баран тохтоотулар. Совхозтан оттооһун мөлтөҕүн туһунан Сивцев Иван суруга киирбит. Сэмиэнэп Чупровтуун суругу хаһыакка таһаараары гыммыттарын Хонойоохоп күн аайы совхоз салалтатын кириитикэлиир сатаммат диэн тохтоппут. Бу туһунан редакция машинистката Уля киниэхэ хоно кэлбит Унаарапка кэпсээн биэрдэ.
Унаарап кабинетыгар Бэстиинэп оҕонньор кэлэн бу кураан күннэргэ тракторист Москвитин үлэлээбэтэҕэ үһүс күнүгэр барбытын үҥүстэ. Онон харгыстанан отторун кыайан кээспэккэ сылдьаллар эбит. “Хас киһини кытары бэйэм кэпсэтэр кыаҕым суох” диэн Унаарап тугу да быһаарбакка халбарытынан кэбистэ. Унаараптаах Павлов ыскылааты баран көрдүлэр, өтөрүнэн бүтүө суоҕун өйдөөтүлэр. Никита Петрович бэрэбиэркэ бара сылдьар кэмигэр үлэлии-хамсыы сылдьар киһи курдук көстө сатыахтаах.
Тордоохоп учаастакка сылдьан, дьону-сэргэни кытары кэпсэтэн, совхоз сирин-уотун, үлэтин-хамнаһын кытары билсэн баран Очуураба ыстатыйата саамай сөптөөх эбит диэн түмүгү оҥоһунна. Партия райкома ыстатыйаны өйүүрэ чахчы диэн эрэнэ саныырын Балаҕанныырапка кэпсээтэ. Хонтуораҕа репортаһын ситэрэ олордоҕуна Сардаана Михайловна субуокка биэрээри тиийэн кэллэ. Онон долгуйан аһаҕастык кэпсэтэр түгэннэрэ дьэ көһүннэ. Кинилэр маҥнайгы тапталларын харыстаабакка сүтэрсэн кэбиспиттэригэр сэрии эрэ буруйдаах буоларын билиннилэр.
Балаҕанныырап уонна Тордоохоп хонтуораҕа Унаарабы көрсө тиийдилэр. Чаҕыл Иванович совхозка сир оҥоһуутун туһунан боппуруос сытыытык туруоруллуохтааҕын, механизациялаах ыскылаат тутуллуута бүтэ охсоро наадалааҕын бэлиэтээтэ. Балаҕанныырап директор Луҥхалыыраптыын икки ардыларынан уу тэстибэт доҕордууларын үчүгэйдик билэр. Гаврил Иванович саныырынан, бу кэлин айдааннаах ыстатыйаҕа даҕаны Давыд Семенович директоры өйүүрэ чахчы. Кини онтон олох куттаммат. Райком, биллэн турар, ким сыыспытын-таппытын быһааран биэриэҕэ. Бэрэбиэркэ түмүгэ да саамай сөпкө оҥоһулунна.
Партия райкомун секретара Шадрин кабинетыгар Давыд Семенович Луҥхалыырап Унаарабы көмүскэһэн кыыһырса сыстылар, биир түмүккэ кыайан кэлбэтилэр. Шадрин пленумҥа кыттаары Якутскайтан көтөн кэлбит обком отделын сэбиэдиссэйин Николай Максимович Солдатовы портка киирэн көрүстэ. Кинини кытта тыа хаһаайыстыбатын министрин солбуйааччы Дмитрий Дмитриевич Кобяков кэлсибит. Пленумҥа партия райкомун мунньахтыыр саалатыгар элбэх киһи муһунна. Дакылаатчыттар совхоз олоҕун, тыа хаһаайыстыбатын сытыы боппуруостарын туруорустулар. Никита Петрович Унаарап трибунаҕа тахсан эмиэ дакылааттаата. Бэрэбиэркэ түмүгүн адьас астымматын, кинини сыыһа кириитикэлииллэрин эмиэ аҕынна. Кини кэнниттэн совхоз парткомун секретара Балаҕанныырап этиитин мустан олорооччулар улаханнык сэргээтилэр. Дакылаат Унаарап киэниттэн адьас ураты буолан таҕыста. Партком секретара дакылаакка совхоз үлэтигэр баар итэҕэстэр саамай сөпкө ыйыллыбыттарын бэлиэтээтэ. Кини ону ааһан “Кыым” ыстатыйата олорчу кырдьыктааҕын ыйда, итиэннэ совхоз салалтата ыйыллыбыт итэҕэстэри туоратар быһаччы дьаһаллары ылар соруктааҕын туһунан эттэ. Солдатов пленум кыттыылаахтара боппуруоһу дьыалабыайдык дьүүллэспиттэрин астынан туран бэлиэтээтэ. Уураах биир санаанан ылыллан пленум бүттэ. Унаарап санаата түһэн Балаҕанныыраптыын саҥата-иҥэтэ суох дьиэлээтилэр. Аара бааһынаҕа уоллаах кыыс оргууй хааман иһэллэрин көрсөн олортулар. Ким Очуураба кыыһа Томалыын доҕордоһоллорун билэн, Унааарап санаата эбии алдьанна. Атын да кыыһы булбатах буолан диэн иһигэр дэлби кыйаханна. Дьиэтигэр кэлэн ССКП уобаластааҕы комитетын секретарыгар туһаайан үҥсүү сурук суруйда.
Райком пленумун кэнниттэн Шадрин тыа хаһаайыстыбатын министрин солбуйааччытыныын Кобяковтыын совхозка тахсан учаастактары кэрийдилэр. Киэһэтигэр партком чилиэттэрэ мунньахтаатылар. “Кыым” хаһыат “Туһаныллыбатах кыахтар” диэн ыстатыйатын бэрэбиэркэлээһин түмүгүн туһунан дьүүллэстилэр. Партком мунньаҕа Балаҕанныырап тыл этиитинэн түмүктэннэ. Мунньах ыстатыйаны толору кырдьыктааҕынан аахта уонна совхоз салалтата ыстатыйаҕа көтөҕүллэр этиилэри олоххо киллэриигэ тугу оҥоруохтааҕын туһунан хас да пууннаах уурааҕы ылынна.
Унаарап бүгүн партия обкомугар, ол кэнниттэн тыа хаһаайыстыбатын министерствотыгар сылдьан, үйэтигэр түбэспэтэх ыарахан балаһыанньатыгар түбэстэ. Онно кинини үлэтиттэн босхолуур туһунан быһаарсыбыттарын эттилэр уонна совхоһугар кылаабынай экономиһынан хаалларыахха диэн этии киллэрдилэр. Унаарап итини күүппэтэх буолан, соһуйан эрэ хаалла. Кини оннугар Балаҕанныырабы директорынан туруорарга быһаарбыттар эбит. Сүөм түһэн дьиэлээн иһэн өйдөөтөҕүнэ, кини Балаҕанныыраптыын ааспыт өттүгэр биирдэ эмэ улаханнык этиспитэ-иирсибитэ диэн суох эбит. Оттон салайар үлэҕэ бииргэ сылдьар дьон быһыытынан хаһан эмэ мөккүһэллэрэ ханна барыай. Ити курдук саныы-саныы киэҥ нэлэмэн ходуһа устун дьиэтигэр айаннаан истэ.
Семен Никифоров “Быйаҥнаах кытылга” сэһэнигэр тыа олоҕо итэҕэтиилээхтик суруллубут. Сэһэн сүрүн геройдара – тыа хаһаайыстыбатын туруу үлэһиттэрэ уонна кинилэри утумнуур эдэр ыччат, суруналыыстар, эйэлээх олоҕу тутааччылар буолаллар.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Саргылана Илларионова СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ

Никифоров, Семен Осипович
Быйаҥнаах кытылга : сэһэн / Семен Никифоров. - Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1977. - 215, [2] с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Вам будет интересно